Contexto e Preludio da Guerra
En 1936, a xove República española xerara inimigos internos moi poderosos que, desaloxados do poder, eran contrarios ás reformas políticas e sociais (agraria, laborais, voto e emancipación da muller…). Tras a vitoria da Fronte Popular, algúns grupos antirrepublicanos optaron por acabar con esta situación e recuperar o poder a través dun golpe de Estado. A reanudación das reformas da primeira fase da República estimulou a reacción conservadora contraria ao Goberno. A conflitividade social medrou e a violencia intensificouse, crispando unha situación que o Goberno republicano conseguiu controlar, aínda que con dificultades.
A Dimensión Internacional do Conflito
A Guerra Civil pronto se converteu nun conflito internacional por causa da intervención estranxeira e a situación política mundial. A Guerra Civil española iniciouse nun momento crítico nas relacións internacionais. Desde 1936, había tensións entre as grandes democracias europeas e os réximes totalitarios fascista e nazi, o que facía temer o desenlace dunha nova Guerra Mundial. A reacción do Goberno francés de prestar axuda á República non se puxo en práctica pola oposición do seu aliado británico, que temía que unha intervención no conflito español puxese en perigo a política de apaciguamento coa Alemaña nazi que estaban a levar a cabo nese momento. Deste xeito, o Reino Unido e Francia desenvolveron a política de non intervención, que supuña tamén a prohibición de exportar a España e ao protectorado de Marrocos armas e calquera tipo de material de guerra. Por razóns políticas e estratéxicas, Italia, con Mussolini, e Alemaña, con Hitler, axudaron aos sublevados con medios aéreos e navais.
A República só puido contar co apoio e axuda militar da URSS e, en menor medida, de México. A axuda da URSS en material bélico foi importante para soster a República, pero esta axuda non foi tan grande nin tan regular como a italo-xermana. Para Hitler, un triunfo do golpe militar español podía privar a Francia dun aliado na parte sur. Ademais, a guerra española sería o campo de probas para o seu material militar e as súas tácticas de guerra. Tamén destacou a axuda da ditadura portuguesa de Salazar, que organizou un grupo de voluntarios, os “Viriatos”. O bando franquista pagou os créditos de Alemaña e Italia coa entrega de alimentos, materias primas e minerais. Tamén tivo axuda financeira de capitais españois e de multinacionais angloamericanas como Shell, Ford e General Motors. Da intervención en favor da República sobresaen as Brigadas Internacionais. Estiveron formadas por voluntarios en defensa da causa republicana fronte á ameaza internacional do fascismo. A Mussolini, unha vitoria dos militares rebeldes proporcionaríalle un aliado no Mediterráneo.
Desenvolvemento Bélico: As Fases da Guerra
1. A Guerra de Columnas e a División de España (1936)
Para acabar co sistema democrático, un grupo de militares dirixidos polo xeneral Mola planeou un golpe de Estado que tivo o apoio de parte dos oficiais do exército e de forzas extremistas. O xeneral Sanjurjo, exiliado en Lisboa, foi designado xefe dun proxecto golpista contrario á República. O golpe iniciouse en Melilla o 17 de xullo de 1936. Ao día seguinte triunfou no protectorado de Marrocos, onde tomou o mando o xeneral Franco, que viña de Canarias. Na península, a sublevación impúxose pola acción dos xenerais. Tras a morte do xeneral Sanjurjo, Franco foi nomeado xefe do exército. Ocupou Toledo, chegando ás portas de Madrid, polo que o Goberno se trasladou a Valencia.
Nas grandes cidades non triunfou a sublevación militar. Nestes lugares, parte do exército e das forzas da orde pública mantivéronse fieis á República, ademais da forte resistencia popular de milicianos e de organizacións políticas e sindicais. O país quedou dividido en dúas zonas enfrontadas. As principais cidades e as zonas industriais quedaron en poder do Goberno, e as zonas agrícolas, en mans dos militares sublevados. O Goberno republicano de José Giral tivo que facer fronte a un proceso revolucionario. Formáronse comités e diversos organismos co obxectivo de instaurar unha nova orde revolucionaria. O Goberno de Giral, desbordado, pasaba a un segundo plano neste novo escenario dirixido por anarquistas, socialistas e comunistas. Os comités revolucionarios pedían unha sociedade máis igualitaria e antiburguesa, polo que adoptaron medidas como a colectivización de terras, empresas, transportes e servizos. Nas cidades estendeuse o control obreiro a talleres e fábricas, en parte abandonadas polos seus propietarios. En paralelo, propiciouse un novo discurso sobre a muller, de equiparación e inclusión na vida política e social. A finais de agosto de 1936, era evidente que as milicias non podían frear o avance dos sublevados. O Goberno de Giral foi substituído polo líder da UXT, Largo Caballero, de maioría socialista, pero tamén houbo no Goberno comunistas e un nacionalista vasco. Pouco tempo despois incorporáronse catro representantes da CNT, entre os que había unha muller, que accedeu a un ministerio. O novo Goberno buscou recuperar a autoridade do Estado e creou o Exército Popular, a partir da mobilización obrigatoria da poboación masculina, a incorporación de columnas militarizadas e mandos profesionais.
Tensións Internas no Bando Republicano
Pero estes cambios sacaron á luz as tensións dentro do grupo antifascista:
- Un sector socialista encabezado por Indalecio Prieto e os comunistas cuestionaron a eficacia do novo presidente para dirixir a guerra. Querían unificarse, deixando de lado as organizacións sindicais e revolucionarias.
- Os anarcosindicalistas e o POUM insistían en avanzar co sistema de revolución inicial. A derrota deste grupo supuxo a perda de influencia da CNT e a liquidación do POUM.
Todo isto reflectía unha crise interna no Goberno e a saída de Largo Caballero. O presidente da República, Manuel Azaña, nomeou presidente de Goberno ao socialista Juan Negrín para formar un novo Goberno integrado por partidos políticos, sen sindicatos, e no que os comunistas adquiriron máis relevancia.
2. A Loita por Madrid e a Campaña do Norte (1937)
O coronel Vicente Rojo dirixía a estratexia militar republicana. Madrid resistiu o ataque frontal e o da aviación, grazas tamén á chegada das primeiras Brigadas Internacionais e da columna Liberdade desde Barcelona. Nas batallas do Jarama e Guadalajara, os republicanos preservaron Madrid do ataque dos sublevados. Franco cambiou de estratexia, renunciando á conquista inmediata da capital e optando por unha guerra de desgaste, desprazando o seu obxectivo ao norte. Ante o avance dos sublevados, a República reaccionou con ataques en Brunete e Belchite, pero non evitaron o avance polo norte en Cantabria e logo en Asturias. Tamén ocuparon o País Vasco coa axuda da aviación italiana e, despois, da Lexión Cóndor alemá, que bombardeou Guernica. Franco conseguía así o control das industrias básicas e da guerra. O fracaso no norte, a imposibilidade de romper o cerco en Madrid e o temor a un ataque dos sublevados cara ao Mediterráneo provocaron a decisión do presidente Manuel Azaña de trasladar o Goberno de Valencia a Barcelona.
3. O Avance Franquista cara ao Mediterráneo (1938)
O Goberno republicano defendeu unha política de resistencia para mostrar solidez e convencer as democracias europeas de abandonar a non intervención, o que levaría a un acordo de paz. Para iso, presentou un programa de 13 puntos que preservaba a República como democracia liberal, eliminaba a axuda estranxeira e proclamaba unha amnistía, pero Franco rexeitou a proposta, proclamando que só aceptaría “unha rendición sen condicións”. Xurdiron tensións internas no Goberno, ao que se sumaron a escaseza de alimentos e produtos básicos, que xeraba un malestar crecente, ademais dos bombardeos con numerosas vítimas. O lema de Negrín, “resistir é vencer”, xa non funcionaba. Tras a perda da fronte de Aragón, o xeneral Rojo planificou a batalla do Ebro para mostrar a resistencia republicana e frear a ofensiva franquista contra Valencia. Foi a batalla máis cruenta da guerra, con máis de 10.000 mortos e máis de 30.000 feridos en cada bando.
4. A Caída de Cataluña e o Final da Guerra (1939)
O exército republicano quedou sen capacidade para defender Cataluña, que caeu ante os sublevados, de maneira que o territorio republicano quedaba dividido. Miles de persoas, incluído o Goberno da República e da Generalitat, marcharon cara ao exilio, perseguidos polo exército sublevado e sometidos ao ataque da aviación italiana. Os nacionais chegaron á fronteira francesa e pechárona. A República limitábase á zona centro, pero o Reino Unido e Francia recoñeceron o Goberno de Franco, e o presidente da República, Manuel Azaña, presentou a súa dimisión. O 1 de abril, as tropas de Franco entraban en Valencia. Tras o control de Madrid, impúxose a vitoria militar do Alzamento Nacional.