A Nova Monarquía dos Reis Católicos

O reinado dos Reis Católicos (Isabel I de Castela e Fernando II de Aragón) supuxo a transición á monarquía autoritaria en España e sentou as bases do futuro Imperio español. A súa unión en 1469 foi dinástica, non unha fusión política, mantendo cada Coroa as súas propias institucións, leis e costumes.

Durante o seu reinado conxunto:

• Remataron a Reconquista coa toma de Granada en 1492.
• Anexionaron o Reino de Navarra á Coroa de Castela en 1515 (aínda que formalmente en 1512).
• Iniciaron a expansión atlántica coa conquista das Illas Canarias e o descubrimento e inicio da colonización de América (1492).
• Estableceron alianzas e iniciaron intervencións militares en Italia e no Norte de África.

Reorganizaron o poder para fortalecer a autoridade real:

• Reforzaron os Consellos (como o Consello Real ou o Consello da Inquisición).
• Crearon cargos como vicerreis (representantes do rei nos territorios) e corrixidores (delegados reais nas cidades).
• Reformaron a administración de xustiza (Chancelerías e Audiencias).
• Formaron un exército profesional permanente (orixe dos terzos).
• Impulsaron a unificación relixiosa: crearon o Tribunal da Inquisición (1478), decretaron a expulsión dos xudeus que non se converteron (1492) e obrigaron á conversión dos musulmáns granadinos (1502), dando lugar aos conversos (de orixe xudía) e mouriscos (de orixe musulmá).

A Configuración do Imperio Español no Século XVI

No século XVI, baixo os reinados de Carlos I (1516-1556) e Felipe II (1556-1598), coñecidos como os Austrias Maiores, o Imperio español acadou o seu maior apoxeo territorial e político.

Carlos I herdou un vasto conxunto de territorios europeos (Castela, Aragón, Países Baixos, Franco Condado, posesións italianas e austríacas) e americanos (dos Reis Católicos e da Casa de Austria). Foi elixido tamén emperador do Sacro Imperio Romano Xermánico como Carlos V (1519). O seu reinado estivo marcado por constantes guerras en defensa dos seus intereses dinásticos e relixiosos contra:

• Os protestantes no Sacro Imperio.
• O Imperio Otomán (turcos) no Mediterráneo e Europa Central.
• Francia, pola hexemonía en Europa.

Felipe II, tras recibir do seu pai os territorios hispánicos, italianos, flamengos e americanos (pero non o título imperial nin as posesións austríacas), consolidou a Monarquía Hispánica, establecendo a capital en Madrid (1561). Os seus principais conflitos foron:

• A rebelión de Flandes, onde as provincias do norte (maioritariamente protestantes) acabaron independizándose de facto como as Provincias Unidas, mentres as do sur (católicas) seguiron fieis á monarquía.
• A guerra contra o Imperio Otomán (vitoria de Lepanto, 1571).
• A incorporación de Portugal en 1580, conseguindo a unidade peninsular baixo un mesmo monarca e ampliando enormemente os dominios coloniais (Brasil, enclaves en África e Asia).
• A guerra contra Inglaterra, que apoiaba aos rebeldes flamengos e atacaba as frotas españolas. Organizou a Grande e Felicísima Armada para invadir Inglaterra en 1588, pero foi derrotada. A guerra continuou ata despois da súa morte.

A Crise do Século XVII

O século XVII foi unha etapa de profunda crise e decadencia para a Monarquía Hispánica, especialmente para Castela.

Crise Demográfica e Económica

• A poboación estancouse ou decreceu debido a: epidemias de peste, guerras constantes (como a Guerra dos Trinta Anos, 1618-1648), malas colleitas e a expulsión dos mouriscos (1609), que afectou gravemente a zonas de Valencia e Aragón.
• A economía afundiuse: houbo unha forte crise agraria, a industria (sobre todo a téxtil castelá) entrou en decadencia, o comercio exterior (especialmente con América) diminuíu e a Facenda Real sufriu varias bancarrotas pola débeda acumulada polas guerras.

Crise Social e Política

• A sociedade sufriu unha crecente polarización social: a alta nobreza acumulou riqueza, terras e cargos, mentres a burguesía se debilitou e aumentaron a pobreza, a mendicidade e o bandoleirismo.
• Politicamente, os reis do século XVII (Felipe III, Felipe IV e Carlos II), coñecidos como Austrias Menores, delegaron o poder en validos (ministros favoritos). O máis destacado foi o Conde-Duque de Olivares, valido de Felipe IV.
• Olivares intentou realizar reformas para superar a crise e manter a hexemonía española, como o proxecto da Unión de Armas, que pretendía que todos os reinos contribuísen con homes e diñeiro ao exército real na mesma medida que Castela. Este intento de unificación e centralización provocou graves rebelións internas en 1640:
  • En Cataluña, a revolta dos Segadores (iniciada co Corpus de Sangue) levou á proclamación dunha república baixo protección francesa. En 1652, as tropas reais recuperaron Barcelona, e Felipe IV mantivo os foros cataláns.
  • En Portugal, unha rebelión nobiliaria proclamou rei ao Duque de Braganza (Xoán IV). A guerra prolongouse e a independencia de Portugal foi finalmente recoñecida por España en 1668.

Perda da Hexemonía Europea

A Monarquía Hispánica perdeu definitivamente a súa hexemonía europea, confirmada nas paces de Westfalia (1648), que puxo fin á Guerra dos Trinta Anos, e dos Pirineos (1659), que selou a paz con Francia cedéndolle territorios como o Rosellón e a Cerdaña.

Economía e Sociedade na Galicia dos Austrias (Séculos XVI-XVII)

Durante a Idade Moderna, baixo a dinastía dos Austrias, Galicia era unha rexión periférica pero estratéxica dentro da Monarquía Hispánica, debido á súa posición xeográfica na ruta marítima cara aos Países Baixos e as Illas Británicas.

Organización Política

A nivel político, reforzouse a súa organización coa consolidación de institucións como o Gobernador e Capitán Xeneral (máxima autoridade militar e gobernativa), a Real Audiencia (tribunal de xustiza) e as Xuntas do Reino (asemblea representativa das principais cidades).

Economía Agraria

A economía era maioritariamente agraria, dominada polo sistema de foros: a propiedade da terra concentrábase en mans da nobreza e, sobre todo, da Igrexa (mosteiros e cabidos), e era arrendada aos campesiños mediante contratos a longo prazo (foros). Os fidalgos, membros da baixa nobreza rural, foron gañando poder económico e social actuando como intermediarios na xestión dos foros entre os grandes propietarios e os labregos.

Ata finais do século XVI dominaba un sistema agrícola tradicional baseado en cereais (centeo) e barbeito. As crises de subsistencia e a necesidade de aumentar a produción levaron á introdución e difusión do millo americano a partir do século XVII. Este cultivo, xunto coa pataca (máis tardía), revolucionou a agricultura galega, mellorou a alimentación e permitiu un notable crecemento demográfico, en contraste coa decadencia doutros territorios peninsulares e europeos no século XVII.

Economía Marítima

Na Galicia litoral, a pesca e as actividades marítimas foron clave. Destacaban as campañas de pesca de bacallau e baleas en Terranova (Canadá) e, sobre todo, a pesca costeira e a salgadura de sardiña, que se exportaba a Portugal, Andalucía e outros mercados mediterráneos. O sector pesqueiro e conserveiro medrou notablemente no século XVI, pero entrou en crise no século XVII debido aos conflitos bélicos (que interrompían as rutas e provocaban ataques costeiros), á decadencia dos gremios mariñeiros tradicionais e á introdución de novas técnicas de pesca e salgadura (como as artes de ‘xeito’ ou as prensas de salgadura catalás) que escapaban ao control gremial.

Sociedade

A sociedade galega era maioritariamente campesiña e rural. As cidades eran pequenas e pouco numerosas, cunha burguesía comercial e artesanal débil, agás nalgúns portos como A Coruña ou Pontevedra.

Conquista e Colonización de América: Leis de Indias e Revolución dos Prezos

Despois do primeiro contacto en 1492, a conquista de América por parte da Coroa de Castela levouse a cabo principalmente durante a primeira metade do século XVI. Realizouse a través de expedicións dirixidas por particulares (conquistadores) que asinaban capitulacións co monarca, establecendo as condicións da expedición, o reparto de beneficios e a submisión dos territorios conquistados á soberanía da Coroa.

Entre 1519 e 1550, realizáronse as conquistas máis importantes, como a do Imperio Azteca (actual México) por Hernán Cortés e a do Imperio Inca (rexión andina) por Francisco Pizarro. A relativa rapidez da conquista debeuse a factores como:

• A superioridade armamentística europea (armas de fogo, aceiro, cabalos).
• A división interna e conflitos existentes dentro dos propios imperios e pobos indíxenas.
• A violencia empregada polos conquistadores.
• O impacto devastador das enfermidades europeas (varíola, sarampelo) sobre a poboación indíxena, que carecía de defensas.

Explotación Económica e Social

A explotación económica das colonias americanas baseouse na minaría (extracción masiva de ouro e prata, especialmente das minas de Potosí e Zacatecas), o comercio monopolizado a través da Casa da Contratación de Sevilla, e a agricultura en grandes propiedades (facendas, plantacións). Para obter man de obra, utilizáronse sistemas de traballo forzoso indíxena como a encomenda (asignación de indíxenas a un colono español, que debía protexelos e evanxelizalos a cambio do seu traballo ou tributo) e a mita (sistema de traballo obrigatorio por quendas, especialmente nas minas, de orixe inca pero adaptado polos españois). Estes sistemas xeraron numerosos abusos e unha brutal explotación da poboación indíxena, cuxo número descendeu drasticamente.

As Leis de Indias e a Defensa dos Indíxenas

Fronte aos abusos, xurdiron voces de denuncia dentro da propia Igrexa, como as dos frades dominicos Antonio de Montesinos e Bartolomé de las Casas, que defendían os dereitos dos indíxenas e pedían reformas legais para protexelos. Como resultado destas presións, a Coroa promulgou leis para regular a colonización e evitar os abusos máis flagrantes:

• As Leis de Burgos (1512): Intentaron regular a encomenda, establecendo obrigas para os encomendeiros e prohibindo a escravitude indíxena (aínda que se permitía en certos casos). A súa aplicación foi moi limitada.
• As Leis Novas de Indias (1542): Promulgadas por Carlos I, buscaron limitar o poder dos encomendeiros, prohibindo a creación de novas encomendas e establecendo que as existentes se extinguisen á morte do seu titular. Provocaron fortes resistencias entre os colonos e foron parcialmente modificadas, pero sentaron as bases para unha maior protección legal dos indíxenas (considerados súbditos da Coroa).

A pesar da lexislación, os abusos continuaron en moitos lugares debido á distancia e á dificultade de aplicar as leis.

Administración Colonial

A administración dos territorios americanos organizouse seguindo o modelo castelán:

• Vicerreinados: Grandes demarcacións gobernadas por un Vicerrei (representante directo do rei). Inicialmente creáronse dous: Nova España e Perú.
• Audiencias: Tribunais de xustiza con funcións tamén gobernativas.
• Gobernacións e Capitanías Xerais: Divisións territoriais menores dentro dos vicerreinados.
• Cabidos: Goberno das cidades, similar aos concellos casteláns.
• Casa da Contratación: Con sede en Sevilla, encargada de regular e monopolizar o comercio con América e o fluxo de persoas.
• Consello de Indias: Máximo órgano consultivo da Coroa para os asuntos americanos.

A Revolución dos Prezos

A chegada masiva de ouro e prata americanos a Europa, especialmente a España, durante o século XVI e parte do XVII, provocou un fenómeno económico coñecido como a revolución dos prezos: un aumento xeneralizado e sostido dos prezos. Isto debeuse a que a cantidade de metal en circulación aumentou moito máis rápido que a produción de bens e servizos. Estes metais preciosos serviron para financiar as custosas guerras europeas da Monarquía Hispánica, pero gran parte acabou saíndo de España para pagar débedas e importar mercadorías estranxeiras (manufacturas), xa que a produción industrial en Castela era insuficiente para abastecer a demanda peninsular e americana. Isto fixo que os mercadores casteláns actuasen a miúdo como simples intermediarios.

O Cambio Dinástico e a Guerra de Sucesión Española

A morte sen descendencia de Carlos II de Austria (o último rei da dinastía Habsburgo en España) en 1700 desatou un grave conflito sucesorio. No seu testamento, Carlos II designou como herdeiro a Felipe de Anjou, neto do poderoso rei Luís XIV de Francia (da dinastía Borbón).

A outra opción principal era o arquiduque Carlos de Habsburgo, fillo do emperador de Austria. A proclamación de Felipe V como rei de España alterou o equilibrio de poder en Europa, xa que a posibilidade dunha unión dinástica entre as poderosas monarquías de Francia e España ameazaba os intereses doutras potencias, especialmente de Inglaterra (logo Gran Bretaña), Holanda e Austria. Isto levou ao estalido da Guerra de Sucesión Española (1701-1714).

Un Conflito Internacional e Civil

A guerra tivo unha dobre dimensión:

• Internacional: Enfrontou a Francia e España (partidarias de Felipe V) contra unha Gran Alianza encabezada por Austria, Gran Bretaña e Holanda (partidarias do arquiduque Carlos).
• Civil: Dentro de España, a cuestión sucesoria tamén dividiu os territorios. A Coroa de Castela apoiou maioritariamente a Felipe V. En cambio, na Coroa de Aragón (especialmente en Cataluña, Aragón e Valencia), as institucións e unha parte importante da sociedade apoiaron ao arquiduque Carlos, temendo que a nova dinastía borbónica impuxese un modelo centralista e absolutista como o francés, suprimindo os seus foros e institucións propias.

O curso da guerra foi variable. Internacionalmente, as forzas estiveron bastante equilibradas ata que en 1711 ocorreu un feito clave: a morte do emperador Xosé I de Austria sen fillos varóns fixo que o seu irmán, o arquiduque Carlos, herdase o trono imperial. Agora, o perigo para o equilibrio europeo proviña dunha posible unión de España e Austria baixo un mesmo monarca Habsburgo. Isto levou a que Gran Bretaña e Holanda perdesen interese en apoiar ao arquiduque e iniciasen negociacións de paz.

Os Tratados de Utrecht e Rastatt e as súas Consecuencias

A paz asinouse nos Tratados de Utrecht (1713) e Rastatt (1714). Neles, as potencias europeas recoñeceron a Felipe V como rei de España, pero a cambio de importantes concesións e coa condición de que renunciase aos seus dereitos sobre o trono de Francia.

As principais consecuencias para España foron:

• Grandes perdas territoriais en Europa: España cedeu a Austria os seus territorios italianos (Milanesado, Nápoles, Sardeña -logo intercambiada por Sicilia-) e os Países Baixos españois (Flandres).
• Perdas estratéxicas: Cedeu a Gran Bretaña a illa de Menorca e a praza de Xibraltar.
• Concesións comerciais: Gran Bretaña obtivo importantes vantaxes comerciais en América, como o asento de negros (monopolio do tráfico de escravos africanos) e o navío de permiso (autorización para enviar un barco anual con mercadorías ás colonias españolas).

Na Península, a guerra continuou ata a caída de Barcelona (11 de setembro de 1714) e de Mallorca e Eivisa (1715) en mans das tropas de Felipe V.

En resumo, a Guerra de Sucesión supuxo para España:

• A instauración da dinastía Borbón.
• A perda definitiva dos seus territorios europeos, o que lle permitiu concentrarse nos seus problemas internos e no imperio colonial americano.
• A imposición dun modelo de Estado centralizado e absolutista a través dos Decretos de Nova Planta, que aboliron os foros e institucións propias dos reinos da Coroa de Aragón.

Os Decretos de Nova Planta e os seus Efectos

Unha vez consolidado no trono tras a Guerra de Sucesión, Felipe V iniciou unha serie de profundas reformas políticas e administrativas co obxectivo de establecer un modelo de Estado centralizado e uniforme, seguindo o exemplo do absolutismo francés. A ferramenta fundamental para esta transformación foron os Decretos de Nova Planta, promulgados entre 1707 e 1716 para os territorios da Coroa de Aragón (Valencia, Aragón, Mallorca e Cataluña) como represalia polo seu apoio ao arquiduque Carlos durante a guerra.

Estes decretos tiveron consecuencias fundamentais na estrutura do Estado español:

• Abolición das institucións e leis propias da Coroa de Aragón: Suprimíronse as Cortes particulares de cada reino, a Generalitat (en Cataluña e Valencia), o Consello de Aragón e outras institucións de autogoberno. Os seus sistemas legais e fiscais propios foron maioritariamente substituídos polas leis e institucións de Castela. As antigas Cortes foron integradas nas Cortes de Castela, que pasaron a denominarse Cortes de España, aínda que con funcións moi limitadas no sistema absolutista.
• Centralización do poder monárquico: Reforzouse a autoridade absoluta do monarca. O goberno centralizouse a través das Secretarías de Despacho (antecedentes dos actuais ministerios), dirixidas por secretarios nomeados directamente polo rei e responsables só ante el. O Consello de Castela converteuse no principal órgano consultivo do goberno para todo o reino.
• Nova organización territorial: Elimináronse os antigos vicerreinados (agás en América) e o territorio peninsular dividiuse en demarcacións provinciais (intendencias). Á fronte de cada unha situouse un Capitán Xeneral, que acumulaba o máximo poder militar e administrativo como representante do rei. Establecéronse Reais Audiencias en todos os territorios para a administración de xustiza segundo as leis castelás. Nos concellos impúxose a figura do corrixidor castelán como principal autoridade local nomeada polo rei.
• Implantación de novos cargos: Introduciuse a figura dos intendentes (de orixe francesa), funcionarios con amplos poderes en materia fiscal, económica, de obras públicas e control das autoridades locais, dependentes directamente do goberno central.
• Reformas fiscais e intento de uniformización tributaria: Tentouse implantar un sistema tributario máis moderno, eficiente e uniforme nos territorios da Coroa de Aragón, buscando establecer unha cota fixa para cada reino repartida proporcionalmente segundo a riqueza (coñecido como catastro en Cataluña, equivalente en Valencia, única contribución en Aragón, talla en Mallorca). Aínda que non se conseguiu unha unificación fiscal completa en toda España, supuxo un avance na racionalización dos impostos.
• Imposición do castelán como lingua administrativa: O castelán converteuse na lingua oficial obrigatoria na administración pública e de xustiza nos territorios da Coroa de Aragón, relegando as linguas propias (catalán, aragonés) a un segundo plano.

A pesar desta profunda reorganización centralista, mantivéronse algúns réximes forais en Navarra e no País Vasco, territorios que apoiaran a Felipe V durante a Guerra de Sucesión e conservaron parte das súas institucións e privilexios fiscais e xurídicos. Non obstante, o sistema resultante da Nova Planta continuou sendo complexo, con pervivencia de moitas xurisdicións señoriais.

En conclusión, os Decretos de Nova Planta foron un fito crucial na construción do Estado español contemporáneo, impoñendo un modelo centralizado e uniforme baseado no sistema castelán e consolidando o absolutismo borbónico, aínda que con certas excepcións e limitacións.

O Reformismo Borbónico en Galicia no Século XVIII

No século XVIII, baixo a nova dinastía dos Borbóns, Galicia adquiriu unha gran importancia estratéxica para a defensa do imperio colonial español e das rutas marítimas atlánticas. Os monarcas borbónicos, especialmente Fernando VI e Carlos III, impulsaron unha serie de reformas na rexión para fortalecer a presenza militar e naval do Estado e fomentar certas actividades económicas.

A Matrícula de Mar

Co obxectivo de asegurar tripulacións para a renovada Real Armada (creada por Felipe V en 1714), estableceuse en 1726 a división das costas españolas en tres grandes Departamentos Marítimos (Ferrol, Cádiz e Cartaxena). Ligado a isto, implantouse a Matrícula de Mar, un sistema de rexistro obrigatorio para toda a «xente de mar» (mariñeiros, pescadores, etc.). Os inscritos quedaban exentos do servizo militar no exército de terra e doutras cargas, pero estaban obrigados a servir na Armada cando fosen requiridos. Este sistema buscaba asegurar un persoal competente e dispoñible para os buques de guerra.

O Arsenal de Ferrol

En 1726, Ferrol foi elixido como sede do Departamento Marítimo do Norte. A partir de 1746, baixo os reinados de Fernando VI e Carlos III, impulsouse a construción do Arsenal de Ferrol, un dos maiores complexos industriais e militares da época en Europa, destinado á construción e reparación de buques de guerra. Esta magna obra transformou Ferrol nunha cidade moderna e nun centro crave para a defensa naval do Imperio. A construción do arsenal e dos estaleiros atraeu man de obra, xerou unha notable expansión urbana planificada (barrio da Magdalena) e impulsou a creación da Academia de Gardamariñas para a formación dos oficiais da Armada.

A Apertura do Comercio Colonial

Dentro das reformas económicas do reinado de Carlos III, a liberalización do comercio con América (Decretos de Libre Comercio de 1765 e 1778), que acabou co monopolio de Cádiz, permitiu que varios portos españois, entre eles o da Coruña, puidesen comerciar directamente cos portos americanos. Isto supuxo un importante impulso para a economía coruñesa, fomentando a actividade comercial, a exportación de produtos locais (como lenzos) e a chegada de produtos coloniais. A cidade experimentou tamén unha notable renovación urbana nesa época, coa creación do Consulado Marítimo e a restauración da Torre de Hércules (1791).

En resumo, o reformismo borbónico do século XVIII tivo un impacto significativo en Galicia, especialmente no ámbito militar e naval coa creación do Arsenal de Ferrol, e no comercial coa apertura do porto da Coruña ao tráfico americano, reforzando a súa importancia estratéxica e económica dentro do imperio español.