A Revolución Liberal en España: Cortes de Cádiz, Constitución de 1812 e o Reinado de Fernando VII

As Cortes de Cádiz e a Constitución de 1812

A pasividade das autoridades tradicionais (Consello de Castela, capitáns xenerais) ante a entrada dos franceses fixo que o pobo e as elites establecesen outras institucións, as Xuntas, como forma de gobernarse e reformar o sistema político vixente.

A Formación das Xuntas de Goberno

As Xuntas asumiron a soberanía no nome do pobo, negociaron a alianza con Gran Bretaña, declararon a guerra a Napoleón e armaron ao pobo. As Xuntas eran revolucionarias porque sostiñan que o seu poder procedía do pobo.

As Cortes de Cádiz e a Abolición do Antigo Réxime

Durante a guerra, as elites dirixentes reunidas en Cádiz, sitiada polos franceses, decidiron que era necesario convocar unhas Cortes que levasen a cabo unha reforma do réxime político. A maioría da nobreza e do clero desexaba manter o sistema tradicional (un rei absoluto e unhas cortes estamentais), pero para as clases medias, debíanse reunir unhas Cortes constituíntes que lle desen a España unha constitución.

Despois de realizar unha consulta ao país, as Cortes reuníronse en Cádiz en 1810. A maioría dos deputados procedían das clases medias urbanas e instruídas: clérigos, profesionais liberais (avogados, persoal da administración e militares) e algúns comerciantes. Eran escasos os altos eclesiásticos e nobres, e non participou ningún membro das clases populares (campesiños ou artesáns). As tendencias políticas dominantes eran unha maioría de liberais e unha minoría de realistas, tamén chamados absolutistas ou servís.

Ademais da Constitución de 1812, as Cortes elaboraron unha serie de decretos que acababan co réxime feudal. En 1810, proclamaron a soberanía nacional e a separación de poderes. A soberanía residía nas Cortes, porque elas representaban á Nación Española. Fronte ao poder absoluto, estableceron a separación de poderes entre un executivo (asumido polo Consello de Rexencia en ausencia do rei), un lexislativo (asumido polas Cortes) e un poder xudicial (establecido nos tribunais de xustiza).

En 1811, as Cortes decretaron a supresión dos señoríos xurisdicionais e os privilexios de orixe feudal. A xustiza pasou a ser monopolio do Estado. Os señoríos xurisdicionais desaparecían, pero a terra dos señoríos territoriais pasaba a ser propiedade privada dos seus titulares.

As Cortes de Cádiz tamén decretaron as seguintes medidas:

Liberdade de imprenta (ou de expresión) sen censura previa (1810).
A regulamentación do poder executivo, incluíndo a responsabilidade dos ministros perante as Cortes (1811).
A formación dos concellos constitucionais e das deputacións (1812).
A creación do Tribunal Supremo de Xustiza, a reforma das Audiencias e a creación de partidos xudiciais (1812).
A supresión do Tribunal da Inquisición (1813).

O conxunto destas medidas foi revolucionario porque acababa co Antigo Réxime, pero a maioría do pobo, monárquico, católico e tradicional, creu nas prédicas dos cregos que lles dicían que estas reformas atentaban contra a relixión e o rei.

A Constitución de 1812: “A Pepa”

Coñecida popularmente como “A Pepa” porque foi aprobada o día de San Xosé, o 19 de marzo de 1812, a Constitución recollía as ideas liberais e establecía un modelo político baseado na:

Soberanía nacional: Entendida como soberanía popular porque a todos os homes maiores de 25 anos se lles recoñecía o dereito ao voto. O poder procedía do pobo, e recoñecía o sufraxio universal masculino indirecto (nas eleccións procedíase a votar representantes de parroquia, que á súa vez elixían os representantes de distrito que votaban aos deputados por provincia) para a elección das Cortes. Tamén os concellos eran elixidos democraticamente.
Monarquía como forma de goberno: Pero unha monarquía na que o poder do rei estaba limitado e restrinxido a unhas determinadas funcións recollidas na Constitución.
Separación de poderes:
- Poder executivo: exercido polo monarca, que é á vez Xefe de Estado e de Goberno.
- Poder lexislativo: exercido polas Cortes e o monarca. As leis son elaboradas polas Cortes, pero para que sexan efectivas teñen que ser sancionadas e promulgadas polo rei, que tamén ten veto suspensivo. As Cortes están formadas por unha soa cámara e teñen preeminencia sobre o rei.
- Poder xudicial: establecido nos tribunais de xustiza.
Defensa dos dereitos e liberdades dos cidadáns: Recoñece a liberdade de opinión e de imprenta (de expresión), a igualdade de todos perante a lei, a obriga de pagar impostos en función das riquezas de cada quen, a obriga do servizo militar e o recoñecemento da propiedade privada. Para defender a orde constitucional, creábase a Milicia Nacional.
Unitarismo e centralismo político: A Constitución suprimía os réximes políticos particulares dos distintos reinos e os privilexios forais. Unha mesma lei debía ser obedecida en toda España.
Catolicismo de Estado: España recoñecía como única relixión do país a Católica e prohibía calquera outra; era un Estado confesional.

En síntese, polo seu carácter democrático era unha Constitución revolucionaria, pero como concesión á tradición non facía unha declaración de dereitos sistemática e ordenada (estes aparecen espallados por todo o texto), e ademais non facía ningunha concesión á tolerancia relixiosa.

A Restauración de Fernando VII (1814-1833)

En 1814 retornou a España Fernando VII, que reinou ata a súa morte en 1833. Durante todo o seu reinado o rei desexado gobernou dunha maneira mesquiña e vingativa, empregando todos os medios para actuar como monarca absoluto. Enfrontouse duramente cos liberais e co sistema político creado en Cádiz. No seu reinado diferéncianse tres períodos: o Sexenio Absolutista (1814-20), o Trienio Liberal (1820-23) e a Década Ominosa (1823-1833).

O Sexenio Absolutista (1814-1820)

En marzo de 1814, Fernando VII foi recibido en España con grande entusiasmo popular. Porén, non se sabía se o rei aceptaría asinar a Constitución de Cádiz. Un grupo de deputados absolutistas no Manifesto dos Persas pedíronlle que non aceptase a Constitución nin os decretos de Cádiz, e que regresase o sistema político do Antigo Réxime. Polo decreto do 4 de maio de 1814, asinado en Valencia, Fernando VII declaraba nula a Constitución coma se nunca existira.

Moitos liberais partiron ao exilio; outros conspiraron en secreto para impoñer ao rei a Constitución pola forza. En España, o modo de levantarse en armas para impoñer un cambio de goberno, no que un militar se “pronuncia” por un cambio na política diante dos seus soldados, recibe o nome de “pronunciamento”. Entre 1814 e 1820, houbo cada ano un ou dous pronunciamentos do exército a favor da Constitución de Cádiz. Todos fracasaron, salvo o do comandante Rafael Riego en Cabezas de San Juan, en Sevilla, o 1 de xaneiro de 1820. Fernando VII, ante as adhesións que recibía Riego de toda España, viuse obrigado a asinar a Constitución de Cádiz o 10 de marzo de 1820.

O Trienio Liberal (1820-1823)

O triunfo dos liberais españois abraiou a toda Europa, e deu lugar a unha vaga de revolucións liberais, en contra dos monarcas absolutos restaurados nos seus tronos despois das guerras napoleónicas. Houbo levantamentos revolucionarios en Italia, Francia e Rusia.

Os gobernos liberais españois restableceron a lexislación aprobada polas Cortes de Cádiz: Constitución, Cortes elixidas por sufraxio universal, concellos constitucionais, liberdade de imprenta, abolición da Inquisición, formación dunha Milicia Nacional. Ademais, impulsaron as reformas:

Supresión de conventos.
Desamortización (venda en poxa pública) dos bens da Inquisición e dos conventos suprimidos.
Esbozo dunha nova división provincial.
Reforma do ensino público.
Novo código penal.
Supresión do décimo eclesiástico que os campesiños pagaban á Igrexa.

Pero os liberais dividíronse en dous partidos: os moderados e os exaltados, partidarios estes últimos de restrinxir o poder do rei e avanzar máis rápido nas reformas. Fernando VII, pola súa parte, nunca aceptou sinceramente a Constitución, e puxo todos os atrancos que puido ao goberno liberal, mentres conspiraba cos monarcas de Europa para restablecer todo o seu poder absoluto.

A Década Ominosa (1823-1833)

O medo á extensión da revolución por Europa levou as potencias absolutistas da Santa Alianza, reunidas no Congreso de Verona en 1822, a decidir a súa intervención cun exército francés de 100.000 homes, os chamados Cen Mil Fillos de San Luís, dirixidos polo duque de Angulema. Este exército, coa colaboración dos realistas españois, invadiu o país sen atopar case resistencia. Fernando VII foi liberado do seu confinamento en Cádiz, e por un decreto de 1823 suprimiu todas as leis e institucións creadas no Trienio Liberal.

A nova restauración absolutista provocou unha dura represión contra os liberais. Moitos deles foron executados (casos de Riego ou de El Empecinado); outros tiveron que marchar ao exilio. Toda a poboación estivo sometida ao control da policía e dos Voluntarios Realistas. Como Fernando VII non se fiaba do exército español, os Cen Mil Fillos de San Luís permaneceron longo tempo en España, pagados polo goberno español. Con todo, había sectores absolutistas que consideraban demasiado feble a Fernando e que se foron agrupando en torno ao seu irmán, o infante Don Carlos.

En 1829, Fernando casou coa súa sobriña María Cristina de Borbón, da que tivo dúas fillas, Isabel e Luisa Fernanda. Como a Lei Sálica prohibía ás mulleres acceder ao trono, Fernando VII a derogou, pero os partidarios de Don Carlos nunca aceptaron a legalidade desta decisión, e consideraron como lexítimo sucesor ao irmán do rei.

En 1833, morre Fernando VII, e Isabel, de tan só tres anos, é proclamada raíña, ocupando a rexencia a súa nai María Cristina. Os absolutistas proclamaron rei a Don Carlos, e María Cristina recibiu o apoio dos liberais. Comezaban as guerras carlistas.